Η παραδοσιακή ψυχολογία είδε την αυτοεκτίμηση ως μια διάσταση της προσωπικότητας, ως ένα φάσμα. Ανάλογα με το σημείο του φάσματος στο οποίο τοποθετείται το άτομο (υψηλη- χαμηλή αυτοεκτίμηση) έχει και κάποια χαρακτηριστικά περισσότερο ή λιγότερο σταθερά.
Σήμερα, υπό την επίδραση νέων θεωριών στο χώρο της ψυχολογίας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι σε ένα χαοτικό κόσμο η αυτοεκτίμηση αποτελεί έναν από τους τρόπους προσανατολισμού: μας ανοίγει κάποιους δρόμους και μας κλείνει άλλους. Και φυσικά ένας δρόμος δε μπορεί να είναι καλός ή κακός... Μπορεί όμως να είναι αυτοκινητόδρομος ή επαρχιακός χωματόδρομος, μπορεί να είναι κουραστικό ή εύκολο να τον βαδίζει κανείς (εξαρτάται βέβαια και από το μέσο που διαθέτει). Το σημαντικό πάντως για τους δρόμους είναι ότι συνήθως κάπου πάνε (και το αδιέξοδο ακόμα είναι ένα κάπου). Με τη μεταφορά αυτή θέλω να πω ότι ίσως έχει έρθει η ώρα η έμφαση να μετατοπιστεί από τα «θετικά της υψηλής αυτοεκτίμησης και τα αρνητικά της χαμηλής» στις επικοινωνιακές λειτουργίες που επιτελεί και σε αυτές υπό τις οποίες επιτελείται.
Ο όρος αυτοεκτίμηση αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε τον εαυτό μας, ενέχει αξιολογικά και συναισθηματικά στοιχεία, και είναι κατά κύριο λόγο μια έννοια σχεσιακή: εμφανίζεται μόλις αντιλαμβανόμαστε τη διαφορά μας από το περιβάλλον, διαμορφώνει τρόπους επικοινωνίας και διαμορφώνεται μέσα από αυτούς. Όσοι ασχολούνται με την ψυχοθεραπευτική πρακτική βλέπουν συχνά την αυτοεκτίμηση του ατόμου να διατρέχεται από μια κυκλικότητα: το εδραιωμένο επίπεδο αυτοεκτίμησης προσκαλεί το άτομο σε τέτοιους τρόπους επικοινωνίας με τους γύρω του ώστε να επιβεβαιώνει ως σωστές τις αυτοαξιολογήσεις του ατόμου (το συγκεκριμένο φαινόμενο είναι γνωστό με τον όρο αυτόεκπληρούμενη προφητεία). Στο σημείο αυτό θα ήθελα να τονίσω ότι επικοινωνία δεν είναι μόνο ο τρόπος εμπλοκής με τους άλλους ή η γλώσσα που χρησιμοποιούμε, αλλά ότιδήποτε επιδεικνύεται, όπως οι ιστορίες που αφηγούμαστε, τα συναισθήματα που εκδηλώνουμε, οι συμπεριφορές μας. Ας δούμε όμως κάποιους χαρακτηριστικούς μηχανισμούς μέσα από τους οποίους αυτό- παράγεται η αυτοεκτίμηση.
Τα άτομα με υψηλή αυτοεκτίμηση τείνουν να αποδίδουν τα αίτια της επιτυχίας τους σε εσωτερικές ποιότητες που υποθέτουν πως διαθέτουν και τα αίτια της αποτυχίας σε εξωτερικούς και μη ελέγξιμους παράγοντες. Έτσι το άτομο ξεκινώντας από θετική αυτοαξιολόγηση (αν προσπαθήσω όσο χρειάζεται, θα τα καταφέρω) οδηγείται σε μια θετική αυτοαξιολόγηση (τα κατάφερα γιατί δούλεψα σκληρά/ δεν τα κατάφερα γιατί υπήρξαν αστάθμητοι παράγοντες που με εμπόδισαν- άρα δε φέρω μεγάλη ευθύνη για την αποτυχία). Από την άλλη, τα άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση, ξεκινόντας από την πεποίθηση πως μάλλον δε θα τα καταφέρουν, τείνουν να αποφεύγουν καθήκοντα και έργα που υπόκεινται σε αξιολόγηση προσπαθώντας να προστατεύσουν την αυτοεκτίμησή τους από ακόμη ένα πλήγμα. Αυτό που συμβαίνει όμως είναι ότι η αναβλητικότητά τους αξιολογείται αρνητικά, με αποτέλεσμα να επιβεβαιώνονται οι αρνητικές τους αυτοαξιολογήσεις. Βλέπουμε λοιπόν ότι εισέρχονται σε ένα φαύλο κύκλο: οι προσπάθειές τους να προστατευθούν οδηγούν μάλλον στην αυτουπονόμεύσή τους. Η αναβλητικότητα αποτελεί μια μόνο μορφή αυτουπονόμευσης, παθητικού τύπου. Η αυτουπονόμευση ενεργητικού τύπου απαντάται σε άτομα που στην προσπάθείά τους να προστατεύσουν την αυτοεκτίμησή τους δε λογαριάζουν το κόστος της αποτυχίας. Αρκετά τα παραδείγματα που μπορούμε να παραθέσουμε: το "καταστροφικό άγχος" την ώρα των εξετάσεων ή κατά την προετοιμασία ενός σημαντικού έργου, την ανάληψη υπερβολικά πολλών καθηκόντων που είναι εκ των πραγμάτων αδύνατον να τα φέρει κανείς εις πέρας, την κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών σε περιόδους κρίσιμες για την ολοκλήρωση ενός καθήκοντος που έχει αναλάβει το άτομο, το κοινότυπο "συνέχεια διαλέγω τονλάθος ερωτικό σύντροφο" και πολλά άλλα. Η ενεργητική αυτουπονόμευση αναφέρεται δηλαδή στη δημιουργία από το ίδιο το άτομο εμποδίων που το καθιστούν αδύνατο να ανταπεξέλθει στα καθήκοντά του, και τα οποία εμπόδια θα του χρησιμεύσουν αργότερα για να αιτιολογήσει την επακόλουθη και μάλλον αναμενόμενη αποτυχία του. Καλό θα ήταν να μη συνδεθεί εδώ η λέξη «έργο» αποκλειστικά και μόνο με την επίδοση στη σχολική ή επαγγελματική καριέρα. Όταν λέω «έργο» εννοώ και τα πιο καθοριστικής σημασίας υπαρξιακά καθήκοντα, όπως την αυτονόμηση από την πατρική οικογένεια, τη δημιουργία οικογένειας, την απόκτηση παιδιών, ένα χωρισμό από μακρόχρονη σχέση κ.ο.κ.
Όπως είναι φυσικό οι παραπάνω συμπεριφορές- τρόποι επικοινωνίας, έχουν προεκτάσεις και στις σχέσεις μεταξύ των ατόμων, ενώ η αυτοεκτίμηση σχετίζεται όχι μόνο με αυτά που κάνει το άτομο αλλά και με το πώς ερμηνεύει τις συμπεριφορές των άλλων απέναντί του. Ακριβώς επειδή η αυτοεκτίμηση αποτελεί μια κυκλική επικοινωνιακή διαδικασία κι όχι ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας συχνά λαμβάνει χώρα στα διάφορα συστήματα όπου συμμετέχουν άνθρωποι ως διακύβευμα, φέρνοντας στο προσκύνιο δραματικές συγκρούσεις. Ας φανταστούμε για παράδειγμα μια μητέρα που έχει όλη την καλή διάθεση να βοηθήσει την έφηβη κόρη της, η οποία υπερ- απασχολείται με δίαιτες και μετρά δύο φορές τη μέρα το βάρος της, επιμένοντας να της λέει πόσο όμορφη είναι και ότι δεν υπάρχει τίποτα το άσχημο στο σώμα της. Πιθανότατα η κόρη θα σκεφτεί κάτι σαν: «αυτό μου το λέει επειδή μέσα της πιστεύει ότι έτσι όπως είμαι θα πρεπε να νιώθω άσχημη και χοντρή- με λυπάται και θέλει να με κάνει να νιώσω λίγο καλύτερα». Με παρόμοιους τρόπους δομούνται επικοινωνίες βασισμένες σε φαύλους κύκλους, που φαίνεται να ξεκινούν από και να καταλήγουν σε λιγότερο ή περισσότερο έντονες διαμάχες.
Όσον αφορά σε κάποιους που ίσως σκέφτονται «καλά όλα αυτά, αλλά τι το κακό μπορεί να συμβαίνει αν η αυτοεκτίμηση ενός ατόμου είναι υψηλή;», θα τους προέτρεπα να θυμηθούν την τελευταία φορά που ενεπλάκησαν σε επικοινωνία με κάποιο άτομο που «θα μπορούσε να καταφέρει τα πάντα, αλλά όχι τώρα, όχι έτσι, όχι εδώ…, για την αδυναμία μου φταίει κάτι άλλο, όχι εγώ πάντως» ή που φαίνεται να πιστεύει πως αν θελήσει, μπορεί να ελέγξει τα πάντα (και τους πάντες). Υπό αυτό το πρίσμα, το ερώτημα «τι το κακό με την υψηλή αυτοεκτίμηση;», καλό θα ήταν να αλλάξει σε κάτι σαν «για ποιον είναι βολικό ή χρήσιμο που ο/η Χ βλέπει τον εαυτό του/της με αυτό τον τρόπο;»