Κάθε μια από τις μορφές θεραπείας που έχουν αναπτυχθεί στο χώρο της ψυχικής υγείας
διαθέτει ένα θεωρητικό υπόβαθρο. Η συστημική ψυχοθεραπεία βασίζεται στη γενική θεωρία συστημάτων. Πρόκειται για μια θεωρία η οποία αναπτύχθηκε αρχικά στο χώρο της μηχανικής, για να βρει αργότερα εφαρμογή και σε άλλες επιστήμες, όπως η οικονομία, η βιολογία, και η πληροφορική.
Η θεωρία των συστημάτων διαθέτει μεγάλο εύρος και έδωσε εναλλακτικές λύσεις σε δυσεπίλυτα προβλήματα. Θα λεγε κανείς ότι μάλλον αποτέλεσε μια νέα, ριζοσπαστική οπτική πάνω σε παλιά ζητήματα. Ως την εμφάνισή της οι επιστήμονες αναζητούσαν εξηγήσεις πολύπλοκων φαινομένων εστιάζοντας στα συστατικά τους στοιχεία, τα οποία όμως ήταν στη φύση τους πολύ απλά για να δώσουν μια ικανοποιητική ερμηνεία για το όλον. Όσον αφορά στο χώρο της ψυχικής υγείας, αυτός ο τρόπος δουλειάς θυμίζει αρκετά το ιατρικό μοντέλο, όπου το πρόβλημα (η νόσος) αποτελεί μια οντότητα που βρίσκεται μέσα στο άτομο. Η σκόπιμη δηλαδή συμπεριφορά στο παραδοσιακό αυτό μοντέλο εξηγείται ως αποτέλεσμα ενός συστατικού που υπάρχει μέσα στο άτομο.
Η συστημική θεωρία εισάγει τη σκέψη ότι το άτομο αποτελεί ένα πολύπλοκο σύστημα που προκύπτει από την αλληλεπίδραση πολλών συστημάτων (πολύ σχηματικά θα λέγαμε ότι προκύπτει από την αλληλόδραση βιολογικών, γνωστικών, συναισθηματικών συστημάτων, συστηματων κοινωνικών ρόλων και κανόνων ), και η σκόπιμη συμπεριφορά παράγεται μέσα σε αυτό το ευρύτερο σύστημα, από μεμονωμένες δράσεις και στοιχεία των υπο- συστημάτων οι οποίες όμως δεν διαθέτουν από μόνες τους κάποια σκοπιμότητα.
Κεντρικό στοιχείο του ορισμού του συστήματος είναι ότι μια μικρή αλλαγή σε ένα από τα στοιχεία του μπορεί να έχει ως συνέπεια μια μεγαλύτερη αλλαγή στο σύστημα συνολικά.
Η θεωρία των συστημάτων εφαρμοσμένη στην ψυχοθεραπεία και τη συμβουλευτική μας προσκαλεί να δούμε τα ανθρώπινα προβλήματα ως ιδιότητες των πολύπλοκων συστημάτων στα οποία οι άνθρωποι συμμετέχουν. Έτσι, η οικογένεια δεν αποτελεί απλά μια ομάδα, δεν είναι απλά το άθροισμα των μελών της, αλλά ένα ζωντανό σύστημα που προκύπτει από την αλληλεπίδραση και την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ αλληλεξαρτώμενων ατόμων, ενώ ταυτόχρονα αλληλεπιδρά με άλλα εξωοικογενειακά συστήματα. Τα προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίζει ένα μέλος της οικογένειας δεν εντοπίζονται κάπου μέσα του, αλλά στις διαδικασίες και τις ιδιότητες του συστήματος. Κεντρικό χαρακτηριστικό των ζωντανών συστημάτων είναι η εξέλιξη, η διαμόρφωση και αναδιαμόρφωση των ιδιοτήτων τους (κανόνες, ρόλοι, συμπεριφορές, σκοποί κτλ). Μια αλλαγή σε ένα μέρος του συστήματος θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε αλλαγή των άλλων μερών.
Βασική συνέπεια της συστημικής θεωρίας για την θεώρηση της ψυχικής υγείας είναι η μετακίνηση από το ιατρικό στο ολιστικό μοντέλο και η προσέγγιση της «ασθένειας» ως ψυχοσωματικό φαινόμενο, καθώς με την οπτική των συστημάτων αίρεται ο παραδοσιακός διαχωρισμός ανάμεσα σε «σώμα και ψυχή». Επίσης το «πρόβλημα» ως έννοια ρευστοποιείται για να θεωρηθεί πλέον ζήτημα συν- τονισμού της εξέλιξης των διάφορων συστημάτων όπου συμμετέχει το άτομο.