Στο παρακάτω άρθρο, μιλώντας για σχέση εννοούμε τη μακροχρόνια συμβιωτική – συντροφική σχέση
(όπως αυτή του γάμου).
Γνωρίζουμε ότι το κάθε ζευγάρι είναι μοναδικό: η σχέση, η επικοινωνία, οι προσωπικότητες των ανθρώπων που το απαρτίζουν. Ωστόσο σε όλα τα ζευγάρια υπάρχουν «σχήματα επικοινωνίας» που φαίνονται προτιμητέα σε σχέση με άλλα. Τι είναι όμως τα σχήματα επικοινωνίας; Πρόκειται για παγιωμένους στο χρόνο τρόπους επικοινωνίας, που έχουν την ιδιότητα να αναπαράγουν τον εαυτό τους και γι αυτό αλλάζουν πολύ δύσκολα. Χαρακτηριστική είναι η αίσθηση της επανάληψης που αναδύεται όσο λαμβάνουν χώρα αυτά τα επικοινωνιακά παιχνίδια, μια αίσθηση ότι «αυτό το έργο το βλέπω συνέχεια».
Βασική παραδοχή για τη θεραπεία ζευγαριών είναι ότι όλα τα «ζωντανά ζευγάρια» συγκρούονται. Προτεραιότητα λοιπόν της θεραπείας δεν είναι το να λιγοστέψουν οι συγκρούσεις ούτε η επίλυση τους, αλλά το να αποκτήσουν τα ζευγάρια επίγνωση του τρόπου με τον οποίο συγκρούονται και σε δεύτερο χρόνο να τον αλλάξουν. Βέβαια για κάτι τέτοιο απαιτείται κι από τους δύο δέσμευση και προσπάθεια.
Παρακάτω θα περιγραφεί ένα από τα σχήματα του «προβληματικού ζευγαριού», με έμφαση σε τέσσερις επικοινωνιακές πράξεις στις οποίες τα μέλη του ζευγαριού λειτουργούν συμμετρικά (όσο περισσότερο ο Α κάνει το χ, τόσο περισσότερο ο Β κάνει το ψ). Το σχήμα που θα περιγράψουμε είναι κυκλικό και προκαλεί την ίδια του την κλιμάκωση. Ας δούμε όμως τις επικοινωνιακές πράξεις μέσα από ένα παράδειγμα:
Α) παράπονα από το ένα μέλος- απόσυρση από το άλλο. Το ένα μέλος με συναισθηματικό τρόπο εκφράζει μια ανάγκη του, ενώ το άλλο απομακρύνεται μιλώντας τυπικά.
- Θα μπορούσαμε να πάμε μια βόλτα σήμερα που έχει τόσο ωραίο καιρό, αν δεν ήσουν συνεχώς μπροστά από τον υπολογιστή... (αυτή η πρόταση για βόλτα και ο τρόπος που εκφράζεται, με έμμεσο τρόπο εκφράζει μια ματαίωση και μια πικρία για την έλλειψη κοινού χρόνου)
- Δε μπορώ, είμαι κουρασμένος. (η απάντηση αυτή αποτελεί προσπάθεια να αποφευχθεί η επικοινωνία, εκλαμβάνεται όμως από το άλλο μέλος σαν αδιαφορία, επιβεβαιώνοντας την πικρία που εκφράστηκε πιο πριν).
Β) κριτική από το ένα μέλος –αμυντικότητα από το άλλο . Η κριτική έχει ένα χαρακτήρα επιθετικό και αφορά το άτομο σα σύνολο.
- Πάντα το ίδιο! Δε σκέφτεσαι τι μπορεί να χρειάζονται οι άλλοι γύρω σου, μονίμως είσαι κολλημένος στα δικά σου! Ποτέ δε θα κάνεις κάτι για μένα!
-Δεν είναι έτσι και το ξέρεις! Απλά χρειάζομαι και γω λίγη χαλάρωση μετά τη δουλειά, λίγο χρόνο για τον εαυτό μου.
Γ) περιφρόνηση-επίθεση. Μιλάμε πια για το στάδιο του καβγά.
- Λίγη χαλάρωση! Τι μας λες! Πέρασα όλη μέρα με τα παιδιά, έφερνα σβούρες σα τρελή για να τα βγάλω πέρα με σπίτι, ψώνια και τράπεζες, το κεφάλι μου είναι καζάνι και συ γυρνάς απ τη δουλειά και χύνεσαι απλά στον καναπέ με αυτά τα ηλίθια παιχνίδια!!
-Και πρέπει να μιλάς τόσο άσχημα; Όλος ο κόσμος γύρω από σενα πρέπει να κινείται πια! Πάντα ξεκινάς καυγά την ώρα που θέλω να ηρεμήσω!
Στις σχέσεις υπάρχει συνήθως ένας κανόνας για το «μέχρι πού θα φτάσει ο καβγάς».
Δ) απόσυρση- απόσυρση. Συνήθως το άτομο που κάνει την πρώτη επικοινωνιακή πράξη (παράπονο) επιτελεί και την τελευταία, καθώς συνειδητοποιεί ότι έχουν πιαστεί πάλι σε αυτό το φαύλο κύκλο. Ακολουθεί μια φάση απόσυρσης και των δύο, που δεν υπάρχει ιδιαίτερη επικοινωνία από φόβο μήπως ξαναρχίσουν τον καυγά. Όσο τα χρόνια περνούν και το σχήμα εμπεδώνεται μπορεί κάποια στάδιά του να παραλείπονται. Δηλαδή μπορεί κανείς να απαντήσει στο παράπονο με επίθεση, προσπερνώντας τα ενδιάμεσα στάδια, κι έτσι το ζευγάρι πολύ γρήγορα να φτάνει στον καυγά.
Τέτοιου είδους σχήματα παρουσιάζουν μεγάλη ανθεκτικότητα, απαντώνται με ιδιαίτερη ένταση στο τέλος μιας σχέσης και δε μπορούν να αναγνωριστούν εύκολα από τα άτομα λόγω της συνήθειας. Ωστόσο υπάρχουν λύσεις: τόσο οι συνειδητές προσπάθειες για απόκτηση επίγνωσης αυτών των σχημάτων όσο και η εισαγωγή νέων «υγειών» σχημάτων επικοινωνίας μπορούν να σώσουν τη σχέση, αν αυτό είναι κάτι που θέλουν και τα δύο μέλη του ζευγαριού.